Tekens op de weg naar vrijheid, vrede en vriendschap
“Mij krijgen ze niet levend” had Fré Cohen Hendrik en Mien Zomer uit Borne bij wie ze ondergedoken zat, vaak toevertrouwd. Op 9 juni 1943 doen twee Nederlandse SS ‘ers een inval in het boerderijtje aan de Deldenerdwarsweg 17 waar ze Fré aantreffen achter haar tekentafel. Minie, de dochter van Hendrik en Mien Zomer, was bij de inval aanwezig.
“Toen wij buiten stonden om afscheid van haar te nemen, vroeg ze aan één van de mannen of ze even naar het toilet mocht. Dat mocht, maar er ging wel één mee die voor de deur bleef wachten. Toen ze terugkwam ging ze voor ons staan en keek ons alle drie aan. Fré zei niets, maar knikte alleen met haar hoofd. Toen wisten we dat ze die pillen ingenomen had”.
Fré, 39 jaar jong, stierf op 14 juni 1943 in het Gerardus Majellaziekenhuis in Hengelo. Drie dagen later werd ze begraven op de Joodse begraafplaats aan de Dennenbosweg in Hengelo.
Haar naam staat tussen de meer dan 400 AJC-leden op de bronzen herinneringszuil hier achter mij. Jonge mensen die een betere wereld wilden en die in de jaren 1940-1945 zijn omgebracht door bruut geweld.
Fré was een bekend kunstenares en overtuigd socialiste uit Betondorp, Amsterdam en AJC lid van het eerste uur. Haar lidmaatschap was een enorme stimulans voor haar artistieke carrière. Koos Vorrink zag al vroeg Fré’s tekentalent en gaaf haar vele opdrachten. Veel van het drukwerk dat door de AJC is uitgegeven is door haar ontworpen. Ze had een onmiskenbare eigen stijl en heeft hiermee een stempel gedrukt op de typisch herkenbare socialistische typografische vormgeving van die tijd.
Fré kwam graag hier op de Paasheuvel in Vierhouten. Ze voelde zich er gelukkig en geborgen en ze vond er vrienden en vriendinnen voor het leven. Het landschap inspireerde haar en ze heeft hier in deze prachtige omgeving vele indrukwekkende prenten gemaakt. Overigens viel ze niet op door haar handigheid, ze tekende liever dan dat ze karwijtjes deed. “Saartje Wip” werd ze genoemd vanwege haar drukke, beweeglijke en ongedurige karakter.
Ze wist vele jonge mensen te inspireren met haar verfrissende, krachtige prenten, posters en ex librissen. Wijlen Dick Dooijes, bekend typograaf en letterontwerper, oud-raadslid voor de PvdA in Amsterdam en oud-directeur van de Rietveld Academie, beschrijft haar artistieke werk in het boek ‘Rond Paasheuvel en Prinsenhof’ dat ter ere van de Fré Cohen-tentoonstelling in 1977 is uitgegeven. Hij geeft hierin aan dat de prent van Fré Cohen “Daar stormt door de wolken de nieuwe lent” , naar een dichtregel van haar vriendin Margot Vos, hem zo diep raakte dat hij het liefst zich op zijn dertiende verjaardag als lid van de AJC had aangemeld.
Hoe sterk de bezieling was van de taal, de metaforen en de symboliek van de sociaal-democratie herken ik uit de vele verhalen van mijn opa en oma, beiden ook al vroeg lid van de AJC die voor de oorlog veelal op de fiets vanuit Zwolle, hier op de Paasheuvel of in Junne bij Ommen heel wat dagen hebben doorgebracht.
Tijdens onze vele fietstochten herinner ik me dat mijn opa vaak kijkend naar een wat somber luchtruim, de eerste regel van het gedicht van Herman Gorter ‘Het socialisme komt, de wolken jublen het’ declameerde, maar dat de ‘zon van het socialisme’ toch nog regelmatig achter de wolken onzichtbaar bleef mocht onze pret niet drukken. Hoewel ik opgroeide in een tijd dat de Muur verdween en het socialisme op sterk water werd gezet, hebben de verhalen van mijn AJC-opa mij begeesterd en bijgedragen dat ik lid werd van de Jonge Socialisten.
Het optimisme, het plezier en het geloof in een betere wereld van deze generatie AJC ‘ers werd door de nazi-terreur wreed verstoord.
Ieder jaar brengen we als PvdA Hengelo op 1 Mei een bezoek aan het graf van Fré Cohen. We herdenken met een met steeds groeiende groep mensen de slachtoffers van de nazi-misdaden en geven uiting aan onze bewondering voor Fré Cohen, een bewogen, strijdbare sociaal-democrate.
Herdenken en vooruitzien op de Dag van de Arbeid met de idealen zoals Fré en alle andere omgekomen AJC ‘ers die ook koesterden: een betere, eerlijke wereld voor iedereen.
Herdenken in de wetenschap dat vrijheid en vrede nooit vanzelfsprekend zijn. Vieren van vrijheid kan niet zonder te herdenken wat het betekent als vrijheid wordt vernietigd. Wat het betekent als je louter om je geloof, je overtuiging, je seksuele voorkeur, je ras wordt vermoord.
Erberhard van der Laan hield vorig jaar, vijf maanden voor zijn overlijden, zijn indrukwekkende 4 mei toespraak op de Dam. In zijn toespraak haalde hij verzetsman Henk van Randwijk aan die op 9 mei 1945 een uitgelaten menigte toesprak. Hij bedankte de bevrijders en besloot zijn toespraak met de woorden: ”Wij zullen allen bondgenoten en vrienden zijn! Want wij hebben jaren verloren, maar we kunnen een eeuw winnen”. Eberhard eindigde zijn toespraak met de diepe wens dat we ieder jaar opnieuw Van Randwijks droom moeten nazeggen ‘Wij kunnen een eeuw winnen” Van de eeuw van Van Randwijk zijn inmiddels 73 jaar verstreken. Mijn generatie heeft kunnen opgroeien in die eeuw van vrijheid. Vanuit de verhalen van onze ouders en grootouders beseffen we hoeveel slachtoffers de bezetter heeft gemaakt en hoeveel mensen zoals Mien en Hendrik Zomer uit Borne hun leven voor de vrijheid van anderen in de waagschaal hebben gelegd. Dat besef van vrijheid moet worden doorgegeven van mens tot mens van generatie op generatie. Het besef dat zodra onverdraagzaamheid de kop opsteekt we deze op tijd moeten bestrijden, zonder zelf onverdraagzaam te worden.
En onverdraagzaamheid steekt de kop op. Het onbehagen in de samenleving neemt toe. De idealen van onze beschaving komen steeds meer onder druk te staan. Idealen waar sociaal-democraten voor staan zoals vrijheid, gelijkheid, het belang van democratie, gemeenschapszin en empathie worden door populisten afgedaan als naïeve beloften. We zien dat het antisemitisme, discriminatie en nationalisme groeiende zijn in het nieuwe Europa.
Het Europese project met veel ambitie en energie na de oorlog in leven geblazen, was en moet toch vooral het project zijn van “Alle Menschen werden Brüder “. Te veel staat echter nu de Unie in het teken van marktwerking, van calculisme en het eigen belang. Om eeuwen van vrijheid te kunnen winnen zal de boodschap van verbinding, van broederschap hoe moeilijk ook in deze gefragmenteerde wereld, iedere dag moeten worden verkondigd en in de praktijk worden gebracht. Hiervoor is moed, dialoog en strijd nodig.
Die strijd voor een betere wereld behoort tot de diepste overtuiging van de sociaal-democratie en hierbij worden we juist in deze tijden heen en weer geslingerd tussen de trots van wat bereikt is en het besef van hoe het beter, eerlijker kan. Voorwaarts en niet vergeten waaruit onze krachten bestaan!
Voor tal van jonge mensen was dit de inspiratie om zich aan te sluiten bij de Arbeiders Jeugd Centrale. Vandaag herdenken we hier op de Paasheuvel, op de plek waar ze zo graag kwamen, deze jonge mensen die in de jaren 1940-1945 zijn omgebracht door bruut geweld.
Laat de naam van Fré Cohen en alle andere meer dan 400 namen tekens blijven op weg naar vrijheid, vrede en vriendschap!
Bert Otten
4 mei 2018
